ตาสว่างกับรัชกาลที่ ๔

"พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔" ทรงเป็นที่รู้จักในฐานะบิดาแห่งวิทยาศาสตร์ไทย โดยเฉพาะด้านดาราศาสตร์ ที่ทรงพระราชนิพนธ์ "พระบรมราชาธิบายเรื่องดาวหาง" ไว้ว่าเป็นปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ หาใช่เรื่องอาเพศอย่างที่คนพากันตระหนกเชื่อกันไม่ เช่นเดียวกับในเรื่องทางสังคมและการเมือง ที่ทรงใช้วิธีคิดแบบเป็นเหตุเป็นผล ไม่งมงาย และเปิดพระราชหฤทัยรับวิทยาการและแนวคิดของตะวันตก แสดงให้เห็นผ่านพระราชนิพนธ์ "ธรรมวิจารินี" ที่ทรงกล่าวถึงความยุติธรรม รวมถึงพระราชสาส์นไปยังผู้นำประเทศต่าง ๆ ที่แสดงให้เห็นว่าทรงรู้จักการเมืองการปกครองรูปแบบอื่น นอกจากสมบูรณาญาสิทธิราชย์ "ไชยันต์ ไชยพร" นักวิชาการด้านรัฐศาสตร์ เขียนบทสะท้อนเบื้องต้นต่อพระราชดำริเกี่ยวกับสังคมและการเมือง อ่านพระราชนิพนธ์ระหว่างบรรทัด ที่ทำให้เห็นแนวพระราชดำริและทัศนะต่าง ๆ ที่แสดงให้เห็นถึงความตาสว่าง ตื่นรู้ และเปิดพระราชหฤทัยต่อข้อเท็จจริงใหม่ ๆ บนโลก วิธีคิดแบบเป็นเหตุเป็นผลของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ จากการเปิดพระราชหฤทัยรับองค์ความรู้สมัยใหม่จากตะวันตกได้สาดแสงแห่งความตื่นรู้ผ่านพระราชนิพนธ์ที่ "ชวนไม่เชื่อ" ชวนให้เลิกหลงลมงาย เปิดหูเปิดตา และตั้งคำถามกันว่า รักชาติเช่นไรไม่ให้โดนรุนรานจนสิ้นชาติ สิ้นราชวงศ์? ความยุติธรรมที่แท้เป็นอย่างไร? ประชาชนไทยเป็นบัวเหล่าใด? ผู้นำแบบไหนเหมาะกับเรา? คนไทยยัง "เถื่อน" หรือ "เชื่องราบ" แล้วกันแน่?